نقد و بررسی فیلم «نگهبان شب» | در تلاش برای دوری از مسیرهای معمول
بازیگران فیلم «نگهبان شب»
تورج الوند، لاله مرزبان، علی اکبر اصانلو، محسن کیایی، ویشکا آسایش
خلاصه داستان فیلم «نگهبان شب»
تازه‌ترین ساخته‌ی رضا میرکریمی یکی از آثار مورد توجه جشنواره فجر ۱۴۰۰ است، که از مضمونی اجتماعی برخوردار است و گوشه ای از داستان زندگی جوانی را روایت می کند که برای رسیدن به هدفش تلاش بسیاری می‌کند.
- بیشتر بخوانید:
- کارگردانان مطرح چهلمین جشنواره فیلم فجر
- پیش بینی نامزدها و برندگان جشنواره فجر ۱۴۰۰ و معرفی کامل فیلم‌های جشنواره
- کدام فیلم‌ها پرمخاطب‌ترین فیلم‌های چهلمین جشنواره فجر در روز اول پیش‌فروش بودند؟
- تصاویر بازیگران و عوامل فیلم «نگهبان شب» در چهلمین جشنواره فجر+ تصاویر نشست خبری
نقد فیلم سینمایی «نگهبان شب»
الگوی کلّی تازه‌ترین فیلم رضا میرکریمی، به‌سرعت فیلم تحسین‌شدۀ دیگری از او را به یاد می‌آورد. در «زیر نور ماه» هم با جوان ساده و سرد و گرم نچشیده‌ای روبه‌رو بودیم که وارد فضایی پیچیده‌تر از درک معصومانه‌اش از زندگی می‌شد. انتخاب چنین الگویی، در سال ۱۴۰۰ به دو دلیل خطرناک‌تر از دو دهه قبل است: یکی به‌دلیل رشد جریانی سینمایی که عنوان «اجتماعی» به آن الصاق شده و کم‌کم قواعد تصویری خود (از جمله چرک و کثیف نمایاندن همه‌چیز) را یافته، و دیگری تغییر شرایط جامعه در طول این دو دهه. اما فیلم نگهبان شب با یک خطر دیگر هم روبه‌رو است: تقلیل شخصیت‌ها به دو تیپ کلّی فقیر و ثروتمند و غفلت از پرورش هویت فردی هر کدام (مشکلی که بسیاری از آثار موسوم به اجتماعیِ سینمای ایران در دهۀ ۹۰ با آن مواجه شده‌اند).
میرکریمی در نیفتادن به تعدادی از دام‌های ذکرشده کم‌وبیش موفق عمل کرده است. یکی از این جنبه‌ها، بحث تصویرسازی است. میرکریمی ارزش قاب را می‌شناسد و بنابراین به‌شکلی پخته‌تر از اکثر فیلم‌های مرتبط با اختلاف طبقاتی (در مقیاس سال‌های اخیر سینمای ایران) از قاب برای خلق فضا استفاده می‌کند. میرکریمی رویکرد محافظه‌کارانۀ این فیلمسازان – قناعت به برش از کلوزآپ این بازیگر به کلوزآپ بازیگر دیگر – را کنار گذاشته و با استفاده از تنوع قاب‌ها موفق می‌شود فضای آن منطقه را برای ما بسازد. به‌بیانی کلّی می‌توان گفت «نگهبان شب» از اجرایی «سینمایی» برخوردار است.
می‌توان از جنبۀ دیگری هم به کار میرکریمی اعتبار داد. او سعی کرده تا تک‌تک کاراکترها را با در نظر گرفتن جزئیاتی دقیق پرورش داده و آن‌ها را از حالت تیپیک خارج کند. ما قرار نیست شخصیت‌ها را صرفاً بر اساس شغل یا ثروت‌شان طبقه‌بندی کنیم بلکه آن‌ها را مستقیماً با توجه به کنش‌هایشان در طول فیلم می‌شناسیم (به‌این معنا که قرار نیست شخصیتی را تنها به‌خاطر فقیر بودن ستایش کنیم یا از دیگری صرفاً به‌واسطۀ ثروتمند بودن متنفر شویم). با این میزان دقت در جزییات، میرکریمی نشان می‌دهد که از نمادگرایی‌های سطحی و معمول در سینمای دهۀ ۹۰ ایران دل خوشی ندارد و سعی می‌کند از این حد فراتر برود. بنابراین با شخصیت‌هایی روبه‌رو هستیم که می‌‌توانیم در لحظاتی به هر کدام از آن‌ها نزدیک شویم و ابعاد مختلفی از درونیات آن‌ها را درک کنیم.
همین ویژگی‌ها کافی است تا «نگهبان شب» جایگاهی بالاتر از برخی از فیلم‌های متأخر میرکریمی به‌دست بیاورد. با این وجود مشکلاتی باعث می‌شوند تا فیلم کماکان با بهترین ساخته‌های سازنده‌اش فاصله‌ای قابل‌توجه داشته باشد. جامعۀ ایران در سال ۱۴۰۰ پیچیده‌تر از بیست سال قبل شده اما رویکرد میرکریمی در قبال شرایط روز چندان با دو دهه قبل متفاوت نیست. رویکرد او در قبال جامعۀ امروز، در مواردی همان‌قدر معصومانه به‌نظر می‌رسد که رویارویی شخصیت اصلی «نگهبان شب» با شرایط تازه. از سوی دیگر، هرچند وجود مقدمه‌ای دقیق و جزیی برای شناخت شخصیت‌ها و شرایطْ ضروری به‌نظر می‌رسد اما نیمۀ اول فیلم کمی کند است.
«نگهبان شب» فیلمی است که هر چه جلوتر می‌رود بیشتر جان می‌گیرد. در این راه شاید می‌شد در حضور برخی از شخصیت‌ها که کارکرد دراماتیک چندان قدرتمندی ندارند (به‌عنوان مثال شخصیتی با بازی ویشکا آسایش) تجدیدنظر کرد. شیوۀ پرداخت برخی از مسائل هم بیش‌ازحد تیپیک، رو و شعاری به‌نظر می‌رسد و این در تضاد با رویکرد بی‌تأکید میرکریمی در دیگر بخش‌های فیلم است. به‌عنوان نمونه‌ای از این مشکل می‌توان به نمایش یک قلاده شیر در یک میهمانی اشاره کرد. حتی اگر در دنیای واقعی شاهد چنین رخدادهایی باشیم، باز هم این نما – در مقایسه با دیگر قسمت‌های فیلم – کمی اغراق‌شده و گل‌درشت به‌نظر می‌رسد. می‌توان به مشکلات دیگری هم اشاره کرد. به‌عنوان مثال یکی از شخصیت‌ها که تا جایی از فیلم شخصیتی منفی به‌نظر می‌رسد، ظاهراً دستخوش تغییر می‌شود. اما این تغییر باورپذیر نیست چون – آن‌طور که از شواهد برمی‌آید – خارج از قاب رخ داده است. با شخصیتی روبه‌روییم که تا جایی از فیلم هدفی را دنبال می‌کند اما در یک بازۀ زمانی دوهفته‌ای به جایی می‌رسد که خلاف هدف اولیه‌اش عمل می‌کند درحالی‌که بزنگاه اصلی این تغییر دور از چشم ما رخ داده است.
وجود چنین مشکلاتی باعث می‌شود که «نگهبان شب» فیلم بزرگی در کارنامۀ میرکریمی نباشد اما تازه‌ترین فیلم این فیلمساز کهنه‌کار نشان می‌دهد که او هنوز توانایی ساخت فیلمی در حد بهترین آثارش را دارد.