نویسنده: جلال الدین بهرام
فصل ماهی سفیدِ قربان نجفی اقتباس آزادی از باغ آلبالو آنتوان چخوف است. چخوف نمایشنامه باغ آلبالو را در سال ۱۹۰۴ نوشت. در سال‌هایی که بورژایی سنتی روسیه در حال زوال بود و حکومت تزاری این کشور در آستانه فروپاشی و نابودی قرار داشت. باغ آلبالو چخوف اثری به شدت نمادین است که در لایه‌های زیرین خود به پایان روسیه کهنه و آغاز روسیه نو اشاره می‌کند. کما اینکه حدود یک دهه بعد با انقلاب کمونیستی مردم روسیه حکومت تزاری به پایان خود رسید و بلشویک‌های مارکسیست جوان و تازه‌نفس به قدرت رسیدند. بلشویک‌هایی که قرار بود با ایده‌های تازه خود روسیه دیگری بسازند. به همین خاطر همه چیز را اشتراکی کردند و نام روسیه را به شوروی تغییر دادند.
بورژوآزی سنتی روسیه را نابود کرده و تلاش کردند با تکیه بر ایده‌های فیلسوف آلمانی کارل مارکس طبقه کارگر را بر صدر بنشانند. چخوف سال‌ها قبل از وقوع انقلاب بلشویکی در روسیه این اتفاقات را پیش‌بینی کرده بود. باغ آلبالو راوی زندگی خاندان رانوسکی است که به علت بدهی سنگین میراث خانوادگی‌شان که یک باغ آلبالو است در معرض حراج قرار گرفته است. این خاندان به شدت مقروض است و عایدی خاصی از باغ ندارد در نهایت مجبور می‌شود باغ خود را به دهقان‌زاده تازه به ثروت رسیده‌ای به نام یرمولی الکسیویچ لوپاخین بفروشد و باغ را ترک کند. پایان غم‌انگیز و حزن‌آلود باغ آلبالو خبر از آغاز دوران تازه‌ای می‌دهد، جایی که دهقان‌زاده‌های ساده قرار است جای بورژوآزی سنتی روسیه را بگیرند.
قربان نجفی کارگردان «فصل ماهی سفید» سال‌ها است به عنوان بازیگر در سینما و تلویزیون ایران ایفای نقش می‌کند. او که فارغ‌التحصیل رشته تئاتر از دانشگاه هنر است بعد از سال‌ها فعالیت به عنوان بازیگر تصمیم گرفت برای ساخت اولین فیلم سینمایی خود سراغ باغ آلبالو چخوف برود و از نمایشنامه این نویسنده بزرگ روس اقتباس کند. نجفی کار سختی را در مواجهه با نمایشنامه چخوف داشته است. باغ آلبالو یک نمایشنامه کاملاً بومی است که متناسب با وضعیت سیاسی و اجتماعی روسیه تزاری نوشته شده است. تطبیق آن نمایشنامه با جامعه ایران که تاریخ متفاوتی از روسیه دارد کار بسیار سختی است. اما نجفی تصمیم گرفت به جای عافیت‌طلبی سراغ این کار سخت برود و تلاش کند در حد بضاعت خودش اقتباس موفقی از این نمایشنامه درخشان داشته باشد.
نجفی در فصل ماهی سفید تلاش کرده که به باغ آلبالو چخوف حال و هوای بومی ببخشد. او داستان را در شمال کشور و در اُستان گیلان روایت کرده که زمین و زمین‌داری و به طوری کلی داشتن ملک و املاک علاوه بر سود اقتصادی، تبدیل به یک سنت اجتماعی در آن منطقه شده است. بهرام و ناهید (با بازی محمدرضا فروتن و ناهید) خواهر و برادری هستند که به دلیل ول خرجی خواهر دچار یک بحران مالی عظیم شده‌اند. بحرانی که باعث شده بانک خانه قدیمی آن‌ها را برای پرداخت بدهی به مزایده بگذارد. لهراسب (با بازی میلاد کی‌مرام) که پدرش مباشر بهرام و خانواده‌اش بوده تلاش می‌کند تا بهرام و ناهید را متقاعد کند که این زمین را بفروشند و در آن ساخت و ساز کنند.
اما بهرام و ناهید مخالف این کار هستند و اعتقاد دارند با انجام این کار تاریخ و هویت خانوادگی‌شان به باد می‌رود. قربان نجفی به شکل واضح و مشخصی طرف بهرام و ناهید می‌ایستد و از آن‌ها دفاع می‌کند. او از لهراسب که معادل لوپاخین نمایشنامه چخوف است شخصیتی ریاکار و فرصت‌طلب ساخته که از هر راهی برای سود بیشتر استفاده می‌کند. اما با همه تلاش‌های نجفی انگیزه‌های لهراسب هم چنان مبهم و ناکافی به نظر می‌رسد. نجفی می‌توانست با تاکید بیشتر بر روی اختلاف طبقاتی لهراسب با بهرام و ناهید انگیزه او را برای اقدامات بعدی‌اش قوی‌تر کند. اما نجفی ترجیح داده به جای کار بر روی این موضوع تمرکزش را روی بهرام و ناهید بگذارد و چگونگی زوال آن‌ها و خانواده‌شان را نشان دهد.
بهرام یک چهره فرهنگی است و ناهید هم شیفته هنر و ادبیات. نجفی با انتخاب این شغل برای دو شخصیت اصلی فیلم می‌خواهد نشان دهد در کشوری که منطق سرمایه بر تمام اجزای آن حاکم است چهره‌های فرهنگی و کسانی که تمام عمر خود را صرف تحقیق و پژوهشش و مطالعه کرده‌اند بزرگ‌ترین شکست‌خوردگان خواهند بود. منتها نحوه بیان این انتقاد در فیلم بسیار ملایم است. انتقاد نجفی هیچ‌گاه سمت و سوی تند و رادیکالی پیدا نمی‌کند و فیلم صرفاً بیان‌گر وضعیت حاکم بر جامعه ایران باقی می‌ماند. مشکل فیلم اما در فقدان نگاه تحلیلی کارگردان است. نجفی در «فصل ماهی سفید» صرفاً نظاره‌گر باقی می‌ماند و توضیحی درباره چرایی به وجود آمدن این اوضاع نمی‌دهد. همین نبود نگاه تحلیلی هم در نهایت باعث شده که تماشاگر سردرگم شود و نتواند به یک تحلیل روشن درباره جامعه امروز ایران برسد.
«فصل ماهی سفید» با این که درباره وضعیت حاکم بر جامعه ایران صحبت می‌کند اما در نهایت یک فیلم انتزاعی باقی می‌ماند. داستان فیلم اکثراً در همان عمارت اربابی روایت می‌شود و ما تصویر محدود و گذرایی از شهر در فیلم می‌بینیم. تقسیم‌بندی نجفی بیان‌گر درون‌مایه‌ی فیلم است. عمارت اربابی بهشت است؛ جایی پر از زیبایی که تمام اعضای خانواده از عیسی خدمتکار تا بهرام ارباب خانه از آن خاطرات خوشی دارند. اما دوربین هر وقت به شهر می‌آید اتفاقات بد و تلخی رخ می‌دهد. اتفاقاتی که شرایط را برای خانواده بهرام و ناهید بدتر می‌کند.
- بیشتر بخوانید
- نقد فیلم «نگهبان شب» به کارگردانی رضا میرکریمی
- کلاهبرداری پر ماجرا | نقد فیلم «شهر هرت»
- کارخانه رویاسازی | معرفی و نقد فیلم «تصور»
این نگاه، نگاه کارگردان به جهان را مشخص می‌کند. نجفی طرفدار نوستالژی و خاطرات خوش است، طرفدار خانه و سنت و ریشه‌ها. به خاطر همین نگاه هم هست که نظر خوبی به شهر ندارد. شهر نماد تکنولوژی و تجارت و ساخت‌و‌ساز است. شهر جایی است که برای رشد و گسترش آن همه چیز نابود می‌شود. از جمله خاطرات کودکی خانواده بزرگی که تمام عمر زیر سایه همین خاطرات زیبا زندگی کرده است.
«فصل ماهی سفید» به لحاظ فنی فیلم خوش‌ساختی است. با حضور علیرضا زرین دست به عنوان یکی از فیلمبرداران قدیمی و با تجربه سینمای ایران فیلم از قاب‌های شکیل و زیبایی برخوردار است. لوکیشن سرسبز و زیبای شمال هم این فرصت را به قربان نجفی داده است تا جذابیت بصری خاصی به فیلمش بدهد. بازی بازیگران فیلم هم در مجموع خوب است. نجفی موفق شده با استفاده هم زمان و توامان از بازیگران قدیمی و جوانان تازه وارد به ترکیب خوبی برسد. محمدرضا فروتن در نقش روشنفکری که همه چیز خود را در آستانه نابودی می‌بیند حضور آرام و دل نشینی دارد. لادن مستوفی هم در نقش زنی سبک و سر و رمانتیک که ذره‌ای عقل معاش ندارد بازی خوبی ارئه می‌دهد. اما بهترین بازی فیلم را باید متعلق به میلاد کی‌مرام دانست که به خوبی در قالب یک شخصیت منفی باهوش فرو رفته و موفق شده به این شخصیت نه چندان دوست‌داشتنی جذابیت ویژه‌ای ببخشد.
وضعیت «فصل ماهی سفید» چندان در اکران مشخص و معلوم نیست. فیلم علی‌رغم تمام جذابیت‌هایی که دارد قابلیت چندانی برای فروش ندارد. تیم بازیگران فیلم با این که خوب انتخاب شده‌اند اما چندان گیشه‌پسند نیستند. از طرف دیگر فیلم در فصلی اکران شده که تماشاگران به واسطه تعطیلات و گرمای هوا تفریحات دیگر را ترجیح می‌دهند. وجود رقبای قدرتمندی مانند فسیل و شهر هرت هم کار را برای «فصل ماهی سفید» بسیار سخت می‌کند. تمام این موارد حکایت از این دارد که فیلم قربان نجفی قابلیت چندانی برای فروش ندارد.
