دسیسه‌گران برقع پوش | «یادداشتی درباره نمایش نقش تاریخی زنان در سریال جیران»
نویسنده: نعیم صدفی
زنان سریال «جیران» با اینکه در پستوهای حرم محبوس‌اند، سیاس و دسیسه‌گر هستند و زمام امور را پنهانی در دست دارند؛ از مهدعلیا که سرآمد آنهاست تا زنان عقدی شاه که هر یک چیزی بیشتر از یک زندگی راحت، طلب می‌کنند. شاید در درجه‌ی نخست و به‌علت خوانش اشتباه از تاریخ یا شاید بهتر است بگوییم خوانشی ناقص از تاریخ، با تماشای سریال «جیران» شکافی عمیق میان داشته‌های ذهنی خویش و امر واقع تاریخی پیدا کنیم. اما باید توجه داشت زنان شاهان قاجار به طور اعم و ناصرالدین شاه به طور اخص، به دو دسته‌ی زنان عقدی و صیغه‌ای تقسیم می‌شدند.
- بیشتر بدانید
- تصاویر اکران خصوصی سریال «جیران» در هتل اسپیناس
- نقد و تحلیل شخصیت پریناز ایزدیار در فیلم «ملاقات خصوصی» | مثل پروانه ای در مشت
- نگرانی | یادداشتی درباره هفت نقش آفرینی رعنا آزادی ور
آنچه سریال «جیران» به آن تمرکز کرده، تلاش زنان عقدی شاه برای تسلط به رفتارشاه به منظور پیشبرد امورِ دلخواه آنها است. زنانی که دقیقا چون در یک کل بیرونیِ بزرگ یعنی جامعه از قدرتمندی داخل حرم برخوردار نبودند، هر یک بزرگترین آرزویشان حفظ قدرتی بود که در پستوهای حرم داشتند. آنها برای حفظ این قدرت و البته تداوم‌بخشی به آن باید به دو مهم دست پیدا می‌کردند. یکی هم‌کناری با شاه و دیگری به تخت نشاندن فرزند خویش بر تخت سلطنت یا بهتر است بگوییم جایگاه ولیعهدی؛ که تضمینی برای ساخت آینده‌ای درخشان برای آنها بود.
در ادامه به نقش هر یک از این زنان چه آنها که در تاریخ حضور داشته‌اند و چه آنها که محصول فکر نویسندگان سریال بوده‌اند باتوجه به اهداف فوق می‌پردازیم.
مهدعلیا، بانوی اول کاخ
نام مهدعلیا در تاریخ با حیله، مکر و البته اقتدار از نوع منفی‌اش پیوندی ناگسستنی دارد. مهدعلیا به خاطر نقش پررنگش در قتل میرزا تقی‌‌خان امیرکبیر از یک سیمای منفی و منفور برخوردار است. در سال‌های پیشین توجه بیش از اندازه به این امر در سریال‌های تاریخی باعث شده تا به دیگر وجوه شخصیتی او همچون خودرایی، حسادت به زنان شاه و برقراری انضباط مبتنی بر تنبیه و توبیخ توجه چندانی نگردد.
حال مریلا زارعی با حفظ آن چهره‌ی از پیش شناخته شده برای به نمایش کشیدن این وجه از شخصیت ترسناک او ضمن حفظ جذابیت‌های دراماتیک، کار مشکلی را در پیش روی داشته است. با این‌حال باید منتظر ماند و دید بانوی اول کاخ برای حفظ اقتدار خویش تا کجا حاضر است تنبیه کند و زمام امور را در چنگ خویش نگه دارد.
نقره‌خاتون، ندیمه‌ی سیاس
زنان حرمسرا هر یک برای پیشبرد اوامر خویش ضمن برخورداری از حضور مطیعانه‌ی خواجگان از پیشکاران یا ندیمه‌هایی نیز بهره می‌گرفتند. یکی از این ندیمه‌ها در سریال «جیران» خاتونی به نام نقره است؛ زنی که تا این‌جای سریال کنشی با لباس دورنگی و حیله‌گری از خودش به نمایش گذاشته است.
نقره خاتون نماد زن منفعت‌طلبی است که برای حفظ منافع خویش و دست‌یابی به ثروت، در این چند صباح حضور در حرمسرا، از انجام هیچ‌کاری حتی خیانت پنهان به ارباب خویش فروگذار نیست. ستاره پسیانی با بازی آرام و رفتار موقرانه در نقش ندیمه‌ی مهدعلیا هدف شومی را در سر دارد؛ هدف شومی که خاستگاهی پنهانی بر جذابیت دو چندان آن افزوده است.
تاج‌الدوله، زنی در سودای قدرت
خجسته خانم معروف به تاج‌السطنه یا تاج‌الدوله فرزند یکی از پسران فتحعلی‌شاه (پدربزرگ ناصرالدین‌شاه) بود که پس از فوت اولین ولیعهد شاه برای به تخت نشاندن فرزند خویش به جایگاه ولیعهدی در تکاپو بود. نقش این زن را در این سریال رعنا آزادی ور به عهده دارد، آنچه پیشِ روی اوست یک پی‌رنگ فرعی به ظاهر ساده برای حفظ تداوم قدرت خویش است. اما آنچه در ادامه تاریخ پیشِ رویش قرار خواهد داد تقابل نهایی با زن سوگلی شاه یعنی جیران خاتون است.
مسیری که فعلا با حفظ اقتدار زنانه و مذاکرات پنهانی با صدراعظم شاه در حال پیش‌روی است. آنچه مشخصه‌ی نقش تاج‌الدوله تا به اینجا در سریال بوده، حضور سنگین یک زن مقتدر اما حسود به سوگلی تازه‌ی شاه است که به‌جای تسلیم بر این حسادت، برای بازگرداندن جایگاه بلند پیشین خویش یک دم از پای نمی‌نشیند.
عزت‌الدوله، بیوه‌ی امیر
عزت‌الدوله خواهر ناصرالدین‌شاه وقتی شانزده سال داشت به عقد امیرکبیر درآمد؛ ازدواجی که عمرش به مانند عمر صدارت امیر چندان نپایید و با قتل امیر به نابودی کشیده شد. عزت‌الدوله از همان روزی که امیر به قتل رسید دیگر هیچ‌گاه دلش با مادر و برادرش صاف نشد.
در سریال «جیران» زندگی عزت‌الدوله از دوره‌ای به تصویر کشیده شده که امیر به قتل رسیده و او افسرده و پریشان‌حال به فکر یار سابق خویش در حرم روزهایش را شب می‌کند.
او همواره سعی می‌کند از دسیسه، حیله و نیرنگ دور بماند؛ اما آنچه صدراعظم، یعنی میرزا آقاخان در سر دارد این آرامش را به دیری پایدار نخواهد گذاشت. غزل شاکری در نقش عزت‌الدوله وجنات یک بیوه‌ی زخم‌خورده را در سوگواری‌های نهانش به خوبی به نمایش کشیده است؛ باید منتظر ماند و دید تا کی این سوگواری به آتش خشم مبدل شود.
کفایت خاتون، دسیسه‌چینِ خونسرد
کفایت خاتون در تاریخ وجود خارجی ندارد، اما از آنجا که تمرکز سریال جیران بر نقش زنان در پیشبرد برخی امور مهم تاریخ بوده است، نویسندگان نقش یک بانوی تاجر را به داستان اضافه کرده‌اند. زنی مقتدر که با دشمنان مهدعلیا رابطه‌ای پنهان دارد، پیوندی که مرز باریکی میان داستان و تاریخ برقرار کرده است .
کفایت خاتون در این سریال با خدیجه خانم چهریقی (بیوه‌ی محمدشاه) سر و سری پنهانی دارد و به‌علاوه گاها نخست‌وزیر نیز برای خروج از بحران به ثروت و نفوذ او پناه می‌برد. توطئه‌چینی در عین آرامش و البته مرموزیت از مشخصه‌های نقش بانو کفایت است؛ نقشی که حضور رویا تیموریان به آن رنگی از جنس ماندگاری بخشیده است.
خدیجه خانم چهریقی، بانوی زخمی
محمدشاه قاجار پس از صیغه کردن خدیجه خانم چهریقی خواهر حاکم سلماس، از او صاحب فرزندی شد که نامش را به یاد پدر مرحومش، عباس میرزا گذاشت. عباس میرزا و مادرش خدیجه خانم از همان ابتدا مورد حسادت ملک جهان خانم یا همان مهدعلیا قرار گرفتند. توجه بیش از اندازه شاه به خدیجه خانم و روی گردانی از مهدعلیا به خاطر حرف‌های پنهان و آشکاری که از فسادش به گوش شاه رسیده بود، کینه‌ای در دل مهدعیا کاشت که اولین قربانیان بزرگش خدیجه خانم و فرزندش بودند. علاقه‌ی محمدشاه به خدیجه خانم علتی شد تا محمدشاه عباس میرزا را لایق ولایتعهدی خویش بداند اما دسیسه‌های مهدعلیا و البته تبار غیرقاجاری و سنی مذهب خدیجه خانم باعث شد تا او و فرزندش از تخت شاهی دور بمانند. در سریال «جیران» کتانه افشاری نژاد در نقش خدیجه خانم باید با زخم دلش به نبرد مهدعلیا برود.
جیران خاتون، سوگلی شاه
خدیجه خانم تجریشی که باید عشق ابدی ناصرالدین‌شاه لقبش داد، همواره در دوران حیاتش مورد توجه و لطف ویژه‌ی ناصرالدین‌شاه قرار داشت. او دقیقا به‌خاطر همین لطف ویژه‌ی شاه مورد حسادت سایر زنان حرم نیز قرار گرفته بود. حال در سریال «جیران» برای هرچه دراماتیزه کردن قصه و البته ماندگاری بیشتر نقش جیران با اضافه کردن شخصیتی به نام سیاوش به قصه ضمن حفظ امر واقع در تاریخ، یعنی دسایس پنهان دیگر زنان علیه جیران خاتون، مثلث عشقی خطرناکی نیز در پیوند با تاریخ قرار گرفته است.
جیران خاتون که پس از به دنیا اوردن فرزندی پسر برای شاه خیلی زود در جرگه‌ی زنانِ عقدی شاه در آمد از یک سوی برای ولیعهد کردن فرزندش در تلاش بود و در سوی دیگر باید برای حفظ جایگاهش نزد شاه از شر دسایس سایرین با آنها می‌جنگید. حال به نظر می‌رسد این مهم در سریال «جیران» با وجود یک مثلث عشقی خطرناک به ورطه‌ی هولناکی کشیده شود. پریناز ایزدیار درنقش جیران آرام آرام از پیله‌ی عاشقی بیرون خواهد آمد. اما آیا او خواهد توانست این آرامش را حفظ کند؟
آنچه از زنان سریال «جیران» گفته شد، عموما به زنانی مربوط است که در داستان نقشی محوری به عهده دارند. با این‌حال توجه نویسندگان سریال «جیران» تنها بر زنان داخل حرمسرای شاه نبوده است. بخشی از داستان در روستای کوهسار یا بهتر است بگوییم در بطن جامعه اتفاق میافتد؛ یعنی جایی که زنان با آداب و سوم سنتی جامعه در آن روزگار می‌گذراندند. در این بخش از داستان نقش‌های که در تاریخ وجود خارجی نداشته‌اند یعنی مادر جیران، با بازی نسرین نکیسا و زن کدخدا با بازی فاطمه بختیاری تا حدودی بیننده را از فضای وهمناک توطئه به اندکی آسودگی می‌برد.
به‌طور کلی باید گفت آنچه عموما در تاریخ از زنان قاجار خوانده‌ایم، زنانی مطیع و گوش‌به‌فرمانند که تنها به فکر بزک‌و‌دوزک کردن و شادی‌های پوچ خویش هستند. توجه بیش از اندازه به این امر خصوصا در تاریخ‌نگاری‌های دوره‌ی پهلوی باعث شده تا از توجه به نقش مهم حرمسرا و دسایس پنهانی و مهم آن در پیشبرد برخی امور همچون ولیعهدیِ شاهزادگان و کنترل روحیات شاه غفلت ورزیده شود. آنچه زنان سریال «جیران» می‌کنند، دقیقا کنش‌های دراماتیزه شده برای دست‌یابی به اهداف مورد اشاره است.
